Ema
Antar Aktiv
E DREJTA E PUNES
P-1. Kuptimi, objekti dhe burimet juridike te se Drejtes se Punes
Burimet e se drejtes se punes se punes ndahen ne burime te pergjithme, qe ndahen ne burime heteronome dhe autonome. Me pastaj ndahen vjen ndarja ne burime heteronome nderkombetare dhe ato kombetare. Ne burimet heteronome nderkombetare bejne pjese aktet universale (konventa, marreveshje, rekomandime) te OKB dhe Organizata Nderkombetare e Punes (ONP).
Edhe pse korniza kushtetuese per veteqeverisjen e Kosoves nuk e ka rregulluar te drejten e punes me asnje norme te vecante, prap se pra ajo merret si burim i se drejtes se punes. E drejta e punes me teper mund te gjej mbeshtetje ne burimet nderkombetare sesa ne burime te mbrendshme heterogjene. Si burim i te drejtes se punes ne Kosove mund te merren edhe dispozitat e rregulloreve te tjera te UNMIKut .
P-2. Nocioni dhe elmenetet e se drejtes se punes
E drejta e punes eshte nje dege e cila ne vete permban norma mbi: 1) parimet e pergjithshme per organizimin e punes dhe rregullimin e maredhenieve te punes; 2) themelimin dhe nderprerjen e maredhenies se punes; 3) mbrojtjen ne pune; 4) obligimet dhe te drejtat e punes; si dhe insitute te tjera ne lidhje me punen. Me norma te ligjit te punes percaktohen elementet kryesore te se drejtes se punes , kurse me ligje te vecanta, akte te tjera nenligjore dhe kontrata kolektive rregullohen me hollesisht te gjitha ceshtjet e tjera nga maredheniet e punes.
Maredhenia e punes nenkupton maredhenien e krijuar midis punetorit dhe punedhenesit. Maredhenia e punes themelohet duke lidhur kontrate pune me karakter formal midis punedhenesit dhe punetorit. Kontrata e punes duhet te permbaje keto elemente kryesore:
Emrat dhe mbiemrat e punedhenesit dhe punetorit; vendin e punes, pershkrimin e detyrave dhe te puneve qe duhet te kryhen; afatet e punes provuese, orari i rregullt i punes; paga themelore, shtesat eventuale dhe afatet e pageses; dhe shkaqet, menyren dhe afatete e shkeputjes se kontrates.
Vendimin per pranimin ne pune e merr punedhenesi, qofte ai drejtori qofte nodnje komision i formuar per kete pune. Punedhenesi nuk eshte i detyruar qe te publikoj shpallje-konkurs per pranimin e punetoreve ne pune. Perjashtim ben pranimi ne nderrmarjet publike apo sherbimet shoqerore nese eshte parapa me ligj. Kontrata nuk duhet te jete ne kudnershtim me ligjin apo me marreveshjen (kontraten kolektive) pervec nese parasheh kushte me te favorshme per palet.
P-3. Menyra dhe procedura e themelimit te maredhenies se punes
Sipas ligjit mbi maredheniet e punes qe ishte ne fuqi para 23 marsit te viti 1989, punetori ka themeluar maredhenien e punes ne abze te konkursit apo shpalljes s epublikuar. Ai konkurs ka permbajtur kushtet, afatin dhe udhezimet e paraqitjes.
Tash ne kushtet e reja te krijuara ne Kosove, maredhenia e punes themelohet ne baze te kontrates se punes. Kjo vlen kryesisht per ndermarjet ekonomike te sektorit privat. Nderkaq, per sherbimet publike dhe per organet e administrates, maredhenia e punes rregullohet me dispozita te vecanta. Kontrata e punes mund te lidhet per kohe te caktuar apo pacaktuar. Se ne cilin rast kontrata lidhet ne afat te caktuar, ajo varet nga punedhenesi. Maredhenia e punes ne kohe te caktuar kursesi nuk mund te shendrrohet ne menyre automatike ne maredhenie pune per kohe te pacaktuar.
P-4. Fillimi i punes dhe ecuria ne pune
Maredhenia e punes themelohet me kontraten e punes e cila lidhet midis punedhenesit dhe punetorit. Ne kontraten e punes caktohet dita prej kur punetori e fillon punen , dhe prej asaj dite punetorit i takojne te drejtat dhe ka obligime e pergjegjesi ne pune.
Kur punetori e fillon punen, punedhenesi eshte i obliguar ta caktoj ate ne vendin e punes, ta njoftoj me procesin e punes, me mjetet e punes, me udheheqesin e drejtperdrejte dhe me punetoret e tjere, me organizimin e vendit te punes, detyrat e punes, me orarin dhe rendin shtepiak . Nese punetori eshte ne regjim te punes provuese apo me status te praktikantit, duhet te njoftohet me kushtet, menyren dhe personat e autorizuar te cilet e percjellin punen e tij. Sipas rregullit punetori caktohet ne vendin e punes ne te cilin vend ai kryen punet e parapara me kontrate, mirepo gjate procesit te punes ai mund te caktohet ne cdo vend pune i cili i pergjigjet kualifikimit te tij profesional. Para se punetori te filloj maredhenien e punes, mund te behet verifikimi paraprak i aftesive punuese te punetorit. Ky verifikim mund te behet ne forme te testimit me shkrim, intervistimit gojor, punes praktike, etj. Per praktikantet te cilet pranohen per ta kryer stazhin e praktikantit, n uk mund te behet verifikimi paraprak, pasi ata punesohen per here te pare. Verifikimi i tyre mund te behet pasi qe ata ta kene kryer stazhin e praktikantit.
P-5. Ndalimi i punes se detyrueshme dhe i diskriminimit
ONP ka miratuar Konventen mbi ndalimin e punes e detyrueshme. Sipas kesaj konvente, me termin pune e detyrueshme nenkupton cdo pune apo sherbim qe i kerkohet nje individi, duke e kercenuar ate me nje denim te cfaredoshem dhe qe individi nuk e ka pranuar me deshire. Kjo konvente poashtu percakton edhe rastet kur individi kryen disa pune pa deshiren e tij, por qe ato nuk paraqesin pune te detyrueshme. Raste te tilla jane puna e ushtarit gjate sherbimit ushtarak, kur ai detyrohet te punoj, pastaj rastet e te burgosurve gjate kohes sa e vuajne denimin.
Edhe ceshtjes se diskriminimit ne punesim i kushtohet rendesi e madhe, duke pasur parasysh se te gjithe njerezit, pamarr parasysh racen, gjinine, besimin fetar, duhet te trajtohen ne kushte te barabarta edhe sa i perket punesimit. Ne kete drejtim ekziston konventa e vecante e ONP e cila jep definicionin se cka do te thote termi diskriminim. Sipas atij definicioni, termi diskriminim perfshin: cdo dallim qe bazohet ne racen, ngjyren, seksin, fene, opinionin politik, prejardhjen kombetare ose origjinen sociale. Kroniza Kushtetuese, ne preambulen e saj thirret edhe ne konventen per eliminimin e cdo forme te te diskriminimit racial dhe diskriminimit te gruas.
P-6. Orari i punes
Orari i punes nenkupton kohen gjate se ciles punetori gjate nje dite punon ne dispozicion te punedhenesit, duke i kryer detyrat qe i jane dhene. Ne firmat ku java e punes eshte pesediteshe, orari ditor eshte 8 ore. Koheve te fundit po praktikohet edhe orari prej 9 oresh, ashtu qe nje ore prej tyre punetori e ka pushim (pa pagese). Orari i punes efektiv duhet tejete aq sa orari javor, te mos kaloj 40 ore. Orari i punes prej 40 oresh ne jave eshte eprcaktuar me Projekt rregulloren e UNMIKut. Me ligjin mbi maredheniet e punes , orari i plote i punes ishte 42 ore ne jave.
Puna e punetorit shpesh mund te zgjat edhe me shume se 40 ne jave. Kjo quhet pune jashte orarit te plote. Pra cdo ore pune jashte orarit te plote prej 40 oresh konsiderohet pune jasht orarit te plote. Mirepo puna jasht orarit te plote eshte e kufizuar. Ajo nuk guxon te jete me e gjate se 20 ore ne jave, respektivisht me shume se 40 ore ne muaj.
Per pesonat nen moshen 18 vjecare dhe grate shtatezane ne tremujorin e trete, nuk lejohet te punoj me teper se 40 ore ne jave e as ne nderrimin e nates.
Kohen e punes e cakton punedhenesi. Dita e punes nuk guxon te kaloj 12 ore pune. Ne punet ne miniera nuk lejohet puna me e gjate se 8 ore ne dite, kurse per drejtuesit e automjeteve jo me gjate se 9 ore ne dite. Per punen e kryer jashte orarit te plote dhe ne nderrimin e nate, pagesa behet e shtuar per 20%. Me kerkese te punetorit, puna jashte orarit mund te kompenzohet me dite te lira javen qe pason.
P-7. Paga per pune dhe kompensimet e tjera
Paga per pune (rroga) eshte elementi kryesor ne te drejten e puns, dhe motivi kryesor i punetorit per te punuar. Ceshtja e pagave eshte problemi me delikat dhe me i nderlikuar, me ndryshime te medha. Ne Projektrregulloren e UNMIKut eshte percaktuar se punedhenesi duhet ti paguaj barabarte si meshkujt si femrat. Paga se bashku me shtesat e tjera duhet te paguhet te pakten nje here ne muaj. Pagesa i behet drejtperdrejte punetorit apo permes bankes se autorizuar. Pagesa behet per punen e kryer, domethene per periudhen paraprake. Pagesen duhet ta shoqeroj fletepagesa e cila permban: emrin dhe seline e punedhenesit, numrin e regjistrimit ne regjistrin e bizneseve, emrin dhe mbiemrin e puentorit, muajin dhe vitin per te cilin behet pagesa, numri i oreve per te cilat behet pagesa, periu dha e pushimit gjate asaj kohe, paga per nje ore pune dhe per punen mujore.
Nga rroga e punetorit nuk guxon te ndalet kurrfare pagese e detyrimit apo borxhit tjeter, te denimit apo te ndonje detyrimi tjeter, pervec me pelqimin e punetorit apo me vendimin e plotefuqishem te gjykates, por edhe ne raste te tilla jo me shume se gjysma e rroges.
P-1. Kuptimi, objekti dhe burimet juridike te se Drejtes se Punes
Burimet e se drejtes se punes se punes ndahen ne burime te pergjithme, qe ndahen ne burime heteronome dhe autonome. Me pastaj ndahen vjen ndarja ne burime heteronome nderkombetare dhe ato kombetare. Ne burimet heteronome nderkombetare bejne pjese aktet universale (konventa, marreveshje, rekomandime) te OKB dhe Organizata Nderkombetare e Punes (ONP).
Edhe pse korniza kushtetuese per veteqeverisjen e Kosoves nuk e ka rregulluar te drejten e punes me asnje norme te vecante, prap se pra ajo merret si burim i se drejtes se punes. E drejta e punes me teper mund te gjej mbeshtetje ne burimet nderkombetare sesa ne burime te mbrendshme heterogjene. Si burim i te drejtes se punes ne Kosove mund te merren edhe dispozitat e rregulloreve te tjera te UNMIKut .
P-2. Nocioni dhe elmenetet e se drejtes se punes
E drejta e punes eshte nje dege e cila ne vete permban norma mbi: 1) parimet e pergjithshme per organizimin e punes dhe rregullimin e maredhenieve te punes; 2) themelimin dhe nderprerjen e maredhenies se punes; 3) mbrojtjen ne pune; 4) obligimet dhe te drejtat e punes; si dhe insitute te tjera ne lidhje me punen. Me norma te ligjit te punes percaktohen elementet kryesore te se drejtes se punes , kurse me ligje te vecanta, akte te tjera nenligjore dhe kontrata kolektive rregullohen me hollesisht te gjitha ceshtjet e tjera nga maredheniet e punes.
Maredhenia e punes nenkupton maredhenien e krijuar midis punetorit dhe punedhenesit. Maredhenia e punes themelohet duke lidhur kontrate pune me karakter formal midis punedhenesit dhe punetorit. Kontrata e punes duhet te permbaje keto elemente kryesore:
Emrat dhe mbiemrat e punedhenesit dhe punetorit; vendin e punes, pershkrimin e detyrave dhe te puneve qe duhet te kryhen; afatet e punes provuese, orari i rregullt i punes; paga themelore, shtesat eventuale dhe afatet e pageses; dhe shkaqet, menyren dhe afatete e shkeputjes se kontrates.
Vendimin per pranimin ne pune e merr punedhenesi, qofte ai drejtori qofte nodnje komision i formuar per kete pune. Punedhenesi nuk eshte i detyruar qe te publikoj shpallje-konkurs per pranimin e punetoreve ne pune. Perjashtim ben pranimi ne nderrmarjet publike apo sherbimet shoqerore nese eshte parapa me ligj. Kontrata nuk duhet te jete ne kudnershtim me ligjin apo me marreveshjen (kontraten kolektive) pervec nese parasheh kushte me te favorshme per palet.
P-3. Menyra dhe procedura e themelimit te maredhenies se punes
Sipas ligjit mbi maredheniet e punes qe ishte ne fuqi para 23 marsit te viti 1989, punetori ka themeluar maredhenien e punes ne abze te konkursit apo shpalljes s epublikuar. Ai konkurs ka permbajtur kushtet, afatin dhe udhezimet e paraqitjes.
Tash ne kushtet e reja te krijuara ne Kosove, maredhenia e punes themelohet ne baze te kontrates se punes. Kjo vlen kryesisht per ndermarjet ekonomike te sektorit privat. Nderkaq, per sherbimet publike dhe per organet e administrates, maredhenia e punes rregullohet me dispozita te vecanta. Kontrata e punes mund te lidhet per kohe te caktuar apo pacaktuar. Se ne cilin rast kontrata lidhet ne afat te caktuar, ajo varet nga punedhenesi. Maredhenia e punes ne kohe te caktuar kursesi nuk mund te shendrrohet ne menyre automatike ne maredhenie pune per kohe te pacaktuar.
P-4. Fillimi i punes dhe ecuria ne pune
Maredhenia e punes themelohet me kontraten e punes e cila lidhet midis punedhenesit dhe punetorit. Ne kontraten e punes caktohet dita prej kur punetori e fillon punen , dhe prej asaj dite punetorit i takojne te drejtat dhe ka obligime e pergjegjesi ne pune.
Kur punetori e fillon punen, punedhenesi eshte i obliguar ta caktoj ate ne vendin e punes, ta njoftoj me procesin e punes, me mjetet e punes, me udheheqesin e drejtperdrejte dhe me punetoret e tjere, me organizimin e vendit te punes, detyrat e punes, me orarin dhe rendin shtepiak . Nese punetori eshte ne regjim te punes provuese apo me status te praktikantit, duhet te njoftohet me kushtet, menyren dhe personat e autorizuar te cilet e percjellin punen e tij. Sipas rregullit punetori caktohet ne vendin e punes ne te cilin vend ai kryen punet e parapara me kontrate, mirepo gjate procesit te punes ai mund te caktohet ne cdo vend pune i cili i pergjigjet kualifikimit te tij profesional. Para se punetori te filloj maredhenien e punes, mund te behet verifikimi paraprak i aftesive punuese te punetorit. Ky verifikim mund te behet ne forme te testimit me shkrim, intervistimit gojor, punes praktike, etj. Per praktikantet te cilet pranohen per ta kryer stazhin e praktikantit, n uk mund te behet verifikimi paraprak, pasi ata punesohen per here te pare. Verifikimi i tyre mund te behet pasi qe ata ta kene kryer stazhin e praktikantit.
P-5. Ndalimi i punes se detyrueshme dhe i diskriminimit
ONP ka miratuar Konventen mbi ndalimin e punes e detyrueshme. Sipas kesaj konvente, me termin pune e detyrueshme nenkupton cdo pune apo sherbim qe i kerkohet nje individi, duke e kercenuar ate me nje denim te cfaredoshem dhe qe individi nuk e ka pranuar me deshire. Kjo konvente poashtu percakton edhe rastet kur individi kryen disa pune pa deshiren e tij, por qe ato nuk paraqesin pune te detyrueshme. Raste te tilla jane puna e ushtarit gjate sherbimit ushtarak, kur ai detyrohet te punoj, pastaj rastet e te burgosurve gjate kohes sa e vuajne denimin.
Edhe ceshtjes se diskriminimit ne punesim i kushtohet rendesi e madhe, duke pasur parasysh se te gjithe njerezit, pamarr parasysh racen, gjinine, besimin fetar, duhet te trajtohen ne kushte te barabarta edhe sa i perket punesimit. Ne kete drejtim ekziston konventa e vecante e ONP e cila jep definicionin se cka do te thote termi diskriminim. Sipas atij definicioni, termi diskriminim perfshin: cdo dallim qe bazohet ne racen, ngjyren, seksin, fene, opinionin politik, prejardhjen kombetare ose origjinen sociale. Kroniza Kushtetuese, ne preambulen e saj thirret edhe ne konventen per eliminimin e cdo forme te te diskriminimit racial dhe diskriminimit te gruas.
P-6. Orari i punes
Orari i punes nenkupton kohen gjate se ciles punetori gjate nje dite punon ne dispozicion te punedhenesit, duke i kryer detyrat qe i jane dhene. Ne firmat ku java e punes eshte pesediteshe, orari ditor eshte 8 ore. Koheve te fundit po praktikohet edhe orari prej 9 oresh, ashtu qe nje ore prej tyre punetori e ka pushim (pa pagese). Orari i punes efektiv duhet tejete aq sa orari javor, te mos kaloj 40 ore. Orari i punes prej 40 oresh ne jave eshte eprcaktuar me Projekt rregulloren e UNMIKut. Me ligjin mbi maredheniet e punes , orari i plote i punes ishte 42 ore ne jave.
Puna e punetorit shpesh mund te zgjat edhe me shume se 40 ne jave. Kjo quhet pune jashte orarit te plote. Pra cdo ore pune jashte orarit te plote prej 40 oresh konsiderohet pune jasht orarit te plote. Mirepo puna jasht orarit te plote eshte e kufizuar. Ajo nuk guxon te jete me e gjate se 20 ore ne jave, respektivisht me shume se 40 ore ne muaj.
Per pesonat nen moshen 18 vjecare dhe grate shtatezane ne tremujorin e trete, nuk lejohet te punoj me teper se 40 ore ne jave e as ne nderrimin e nates.
Kohen e punes e cakton punedhenesi. Dita e punes nuk guxon te kaloj 12 ore pune. Ne punet ne miniera nuk lejohet puna me e gjate se 8 ore ne dite, kurse per drejtuesit e automjeteve jo me gjate se 9 ore ne dite. Per punen e kryer jashte orarit te plote dhe ne nderrimin e nate, pagesa behet e shtuar per 20%. Me kerkese te punetorit, puna jashte orarit mund te kompenzohet me dite te lira javen qe pason.
P-7. Paga per pune dhe kompensimet e tjera
Paga per pune (rroga) eshte elementi kryesor ne te drejten e puns, dhe motivi kryesor i punetorit per te punuar. Ceshtja e pagave eshte problemi me delikat dhe me i nderlikuar, me ndryshime te medha. Ne Projektrregulloren e UNMIKut eshte percaktuar se punedhenesi duhet ti paguaj barabarte si meshkujt si femrat. Paga se bashku me shtesat e tjera duhet te paguhet te pakten nje here ne muaj. Pagesa i behet drejtperdrejte punetorit apo permes bankes se autorizuar. Pagesa behet per punen e kryer, domethene per periudhen paraprake. Pagesen duhet ta shoqeroj fletepagesa e cila permban: emrin dhe seline e punedhenesit, numrin e regjistrimit ne regjistrin e bizneseve, emrin dhe mbiemrin e puentorit, muajin dhe vitin per te cilin behet pagesa, numri i oreve per te cilat behet pagesa, periu dha e pushimit gjate asaj kohe, paga per nje ore pune dhe per punen mujore.
Nga rroga e punetorit nuk guxon te ndalet kurrfare pagese e detyrimit apo borxhit tjeter, te denimit apo te ndonje detyrimi tjeter, pervec me pelqimin e punetorit apo me vendimin e plotefuqishem te gjykates, por edhe ne raste te tilla jo me shume se gjysma e rroges.